Hoe verder met de Paus?

Een reactie op The Bishop of Rome

Drie opmerkingen vooraf:

• Had Luther dit stuk maar gelezen. Maar nu lees ik/wij het. 

• Het is nooit een teken van gezondheid wanneer er veel aandacht en energie uitgaat naar de ministry. Die is immers dienstbaar. We komen die in de geloofsbelijdenis niet tegen. Hij zit er wel achter natuurlijk. 

• Voor mensen vandaag is de kerk een vindplaats van geloof en worstel je met hele andere vragen dan die van de autoriteit van de paus. In de oecumene moeten we met de goede dingen bezig zijn. 

De paus en de ouderling

Dat gezegd zijnde begin ik met een quote van de hervormde theoloog Noordmans: Calvijn zette de paus schaakmat met de ouderling. De paus en de ouderling. Het zijn twee merkwaardige figuren. De ouderling zeker. Die is gecreëerd ook al greep Calvijn terug op de idee van de presbyter. Zo plastisch is kerkrecht in protestantse kringen. Ook de  paus is lang onder de radar gebleven. Hier en daar licht hij even op, maar we moeten toch wel wachten tot de 4e of 5e eeuw voor hij wat vlees op de botten krijgt. Misschien zelfs wel 1000 jaar. 

De paus te zwaar op de maag

De kerk is met een paus en een ouderling een vreemd verschijnsel. Wie rechte lijnen wil trekken, snijdt al gauw in een levend lichaam. Ik houd er wel van. Het past bij de Heer die alle kaders te buiten gaat en bij de Geest die waait waarheen Hij wil. Het begon natuurlijk al in het Nieuwe Testament met die vreemde vogel van een Paulus. Het is prima dat we vandaag de dag wat orde willen aanbrengen. Dat heeft het BEM-rapport willen doen. Maar laten we ervoor waken dat alles weer langs de rechte lijnen van de kerkjuristen wordt gesneden. De ouderling is volgens van Ruler al vaak als een vlieg tegen het raam doodgeknepen. Dat moeten we niet overdoen. En de paus? Die is er ook en die hoeft wat mij betreft niet doodgedrukt te worden, maar ook niet zo worden gesnoeid dat er slechts een soort vogelverschrikker overblijft. Misschien is de paus wel een wat vreemde zwerfsteen. Die is buiten de protestantse akker gegooid. Hij lag te zwaar op de maag. Er kwam teveel in mee. Er zat te veel macht in. Er kleefde de geur van monarchie aan. De zetel was te breed, en besloeg te veel ruimte in de kerk. Er zat een kerkelijke hiërarchie aan vast die als tegenmacht tegen de kracht van de viva vox evangelica en het geestelijke gebruik van de sacramenten in de weg stond. De Reformatie zag in een hervormde kerk, een kerk van de Hervorming, geen ruimte voor de paus. In een boze bui werd hij zelfs de antichrist genoemd. 

Na de 2e wereldoorlog

Na de 2e wereldoorlog en de verwerking daarvan in het 2e Vaticaanse concilie kunnen we niet langer in dezelfde reflexen blijven zitten. En na de pausen van en na dit Concilie al evenmin. Ut Unum Sint is een belangrijke uitnodiging om het pausdom beschikbaar te stellen aan de kerken, om zo tot de zichtbare eenheid van de kerken te komen. The Bishop of Rome geeft aan dat de uitdaging is opgenomen, maar maakt ook duidelijk dat Rome met het resultaat daarvan wat wil doen. Ik weet me geïnspireerd door de weg die Rome gaat met haar paus en die nadenkt over een paus die aanvaardbaar is voor de kerken.  Misschien is het meest fundamentele wel, dat paus en synode of synodaal proces aan elkaar verbonden worden. 

Vijf wezenlijke reden

Ik zie vijf redenen voor een paus. Of dat iure divinum of iure humanum is, laat ik nu even in het midden. Ik zie het met The Bishop als een weg die de Geest met de kerk is gegaan. Een vorm van Petrusambt zit wel diep in het Nieuwe Testament, ik denk dat je daar niet omheen kan, en waarom zou die plek niet door de bisschop van Rome ingevuld kunnen zijn? En weer worden? 

Welnu, dan moet die functie ook inhoud hebben, en niet een puur ornamentale zijn. In de kerk delen we geen erebaantjes uit. Ambten zijn nodig, net zo nodig als het ooit was om diakenen aan te stellen. Ze hebben met het evangelie te maken, en met het hart van het kerkzijn. Dat zou ik e.pl dus ook willen opmerken, dat we altijd bezig zijn met het evangelie en met de verlossing van ons mensen en met de komst van het Koninkrijk van God. 

1 De persoonlijke verantwoordelijkheid

In de eerste plaats heeft de paus een persoonlijke verantwoordelijkheid. Die is er ook in andere lagen. Die van de bisschop onder de priesters. Die van de predikant onder de ouderlingen. De kerk geeft ruimte aan personen in het systeem van ambten. Zeker, die personen staan niet los van elkaar. Ze fungeren in instituten. Ze vullen een positie in die onderdeel is van een geheel. Zeker, de protestanten van de PKN zeggen dat het ene ambt niet over het andere mag heersen. En dus wordt het hoogste gezag bij de kerkvergadering gelegd, waarin de ambten in meervoud vertegenwoordigd zijn. En als het gaat om Rome zijn er de bisschoppenconferenties, die samen verantwoordelijk zijn voor de kerk provincies. Maar in de kerk ben je ook  persoon, jij, soms alleen. En één functie in de kerk is uniek. Van de paus is er maar één. Dat straalt dan ook wel af op die bisschop in zijn priestercollege en de predikant in zijn kerkenraad. We zijn vandaag erg bang voor dat persoonlijke. We denken dan vooral aan machtsmisbruik. We trekken liever een cordon sanitaire rond de persoon. Daar zijn duizend reden voor maar duizend reden zijn te weinig om radicaal te toppen. De kerk heeft een gezicht. Het gaat in de kerk om mensen die gezicht aan de kerk geven. Die daarom ook aangepakt kunnen worden door een vijandige macht. Die martelaar kunnen worden. Zoals veel pausen martelaar zijn geworden. Een paus is gezicht van de kerk. Hij is persoon. Hij kan lastig zijn, hoekig, vervelend, fout, maar het is een kortsluiting hem daarom af te schaffen. Je kunt hem in ieder geval aanspreken, je kunt tegen hem schoppen, je kunt eventueel ook naar hem luisteren. Waarom moest die Petrus er nu zo nodig altijd uitspringen. Waarom dat ‘ik’ van Petrus en waarom dat ‘jij’ van Petrus? Omdat het zo in de kerk werkt. Daar staat een Persoon achter. Die maakt écht tot persoon. Die maakt tot authentiek persoon. Het hoogste is dat in jouw persoon-zijn die Persoon oplicht, of dat er naar verwezen wordt. Dat is het hoogste van de persoon, dat hij niet in zichzelf sluit. Dat is dan tegelijk ook de hoogste uitdaging voor de persoon van de Paus. Alleen een nederige Paus, een knielende paus, die de voeten wast van gevangenen, is echte persoon. Laten we niet bang zin voor personen. Who is afraid of the pope?

2 Belichaming van de eenheid 

2. De persoon belichaamt de eenheid. Dat is de belangrijkste inzet van The Bishop of Rome. Die eenheid kan natuurlijk alleen worden belichaamd door een persoon en niet worden gemaakt door een persoon. Het is dan ook niet elke eenheid die door de paus kan worden belichaamd. De eenheid ligt in het ene geloof en de ene Heer. Niet in de ene ambtsdrager. Die kan deze echter wel belichamen. Die belichaming is belangrijk, want de kerk is ook lichaam, ook zichtbaar lichaam. Wie als het over de kerk gaat alleen maar aan een onzichtbaar lichaam denkt, heeft geen behoefte aan een zichtbare belichaming van die eenheid. Die ligt dan bijvoorbeeld in het symbool. Waar kerken zich dan aan kunnen binden. Dat is belangrijk, en met het oog op de herdenking van Nicea is het goed dat belang te onderstrepen. Daar zit in ieder geval ook een zekere zichtbaarheid achter, een symbool is nu eenmaal meer dan een idee. Maar is het genoeg? Instinctief grijpen ook protestanten naar belichaming van de eenheid, ook al leven ze dan meestal niet meer, denk aan de rol en positie die Luther of Calvijn hebben. Lutheranen en Calvinisten kunnen daar niet helemaal of helemaal niet omheen. Een levend hoofd is echter beter dan een dood hoofd. Die belichaming van de eenheid is principieel een collectieve. Het waren de twaalf die Jezus koos. Hij zijn de bisschoppen in meervoud. Het zijn de ambten bij elkaar in een kerkvergadering of synode. Maar in die twaalf, onder die bisschoppen, in ja, in die kerkvergadering, is het toch die ene persoon die pars pro toto voor de eenheid staat. Die dan ook de spreekbuis kan zijn van de kerk. Het gezicht naar buiten en ook wel naar binnen. Zelfs in de PKN vinden ze dat belangrijk, zo heb ik aan den lijve ondervonden. 

Het voordeel van de door een paus belichaamde eenheid is, dat niet helemaal ingeklemd zit in een kerkvergadering. Dat laat namelijk juist een zekere losheid van de kerkelijke organisatie toe. Op basis van het gedeelde geloof kan er een eenheid zijn, ook bij grote verscheidenheid in stijlen, culturen, accenten, en tot op zekere hoogte theologische inzichten. Een goede paus, en we gaan bij het nadenken over de paus niet van het wantrouwen uit, kan in een bepaald opzicht ook boven de partijen gaan staan en daardoor partijen ruimte geven. Zo kan er veel maar blijft er toch eenheid vanwege de band met de paus. Dat biedt oecumenische perspectieven. De belichaming van de eenheid is er dan ook niet alleen voor om bijeen te houden, maar om binnen het ene geloof maximaal ruimte te geven aan de beweging van de Geest en dus ruimte te scheppen. Een door de paus belichaamde eenheid biedt oecumenisch meer perspectief dan een door een clerus belichaamde eenheid. Bijvoorbeeld. De paus is dan niet meer de figuur die kerken en kerkelijk leven in een keurslijf dwingt, maar die juist staat voor de ware ruimte van catholica. 

3 Het apostolische erfgoed

3. Het derde is, en nu hel ik weer wat over naar een andere kant, dat de paus geroepen is om te waken over het apostolische erfgoed. De bisschopsstoel van Rome is boven komen drijven in de grote controversen die de vroege kerk bedreigden. De paus en de leer van de kerk. Er is genoeg gezegd over de inbedding van deze functie in het geheel van de kerk, het kerkvolk, de bisschoppen en de concilies. Dat is allemaal terecht. Maar ook hier geldt: uiteindelijk staat een persoon ervoor. Jezus heeft de persoonlijke belijdenis van Petrus als rots van de kerk benoemd, waarop de kerk gebouwd is. Nu klinkt dat ‘de kerk bewaren bij het apostolische erfgoed’, en daarmee bij Christus, nogal defensief. Daar lijkt me overigens niets mis mee. We hebben in de kerk ook een defensie nodig. Er worden nu eenmaal aanvallen uitgevoerd, of zijn we zo naïef om te denken dat dit niet gebeurd? Of is de wereld ineens christelijk geworden? Of zijn alle dwaalgeesten bij toverslag van de aardbodem verdwenen? Een paus die aardig is en meebuigt met alle winden is een onwaardige paus die het geloof te grabbel gooit. Rome heeft de eeuwen door het apostolisch erfgoed, en vooral dat van de 7 oecumenische concilies, bewaard. Daar kunnen protestanten de kerk van Rome dankbaar voor zijn. Zoveel applaus heeft dat nu ook weer niet opgeleverd. Een paus moet niet te aardig gevonden worden. 

Door het zwaartepunt hier te leggen, maak je ook een keuze. ‘the bishop of Rome did not exercise canonical authority over the churches of the East’, dat lijkt me een goed uitgangspunt ook als het gaat om de wijze waarop de Paus kan meewerken in de vereniging van de kerken. 

Overigens: de rol van Rome als het gaat om de leer had een dogma van de pauselijke onfeilbaarheid niet nodig gehad. Maar ik lees in de Bishop of Rome dat dit dogma van Vaticanum I gelezen moet worden in het licht van Vaticanum II en dan is er niets meer aan de hand. Nou ja, dat klinkt wat deraillerend en zo bedoel ik het niet. Ik zou zeggen: beproef ons niet te zeer en kom maar niet meer met nieuwe dogma’s. Er is genoeg aan dogma en de laatste drie dogma’s kunnen alleen met veel kunst- en vliegwerk overeind gehouden worden, maar we hebben vooral behoefte aan geloof en evangelie, om daarmee verder te komen. En dan inderdaad niet alleen om te verdedigen. Maar ook om uit te dragen. Ik denk aan de encyclieken van de Pausen. Laudato Si. Liefde. Het orthodoxe geloof is een werkend geloof, het is een vurige stem, en die vurige stem wordt door een persoon uitgesproken. 

4 De herder van de herders

4 Het vierde is dat de paus herder van de herders is. De kerk is herderlijk en dat komt op alle niveaus terug. Dat is de kerk omdat Jezus de goede Herder is. Het is goed dat ook de herders een herder hebben. Van een paus mag je dus ook dat herderlijke verwachten. Het is vooral hier dat ook charisma meekomt. Het charisma van een herderlijk figuur die bemoedigt, troost, aanmoedigt. Ik merk nu hoe op het niveau van de predikanten het goed is dat er een pastor pastorum is, en wel in de vorm van een persoon: de classispredikant. Ik denk dat juist dit aspect van het pausdom nog nieuwe mogelijkheden biedt. Ook oecumenisch. Misschien dat de kerkvereniging hier kan beginnen, dat de paus kerkleiders uitnodigt om met en voor hen te bidden. Dat is nog weer wat anders dan op audiëntie gaan, en de zegelring kussen. Ik zou een paus die zonder machtsaanspraak zich herderlijk opstelt naar leiders van andere kerken begroeten. Zo doe je al aan kerkvereniging. De pastoraal is immers voor de kerk wezenlijk. Hier valt als ik zo vrij mag zijn dit te zeggen, ook nog wel wat te compenseren van hoe pausen in het verleden zich hebben opgesteld. The bishop of Rome als iemand die bijstaat, counselor en biechtvader, ineen, dat zie ik wel voor mij. Dan moeten we dus niet te trots zijn en daar afstand van te houden.  

5 De polis van God

5. Ten slotte kom ik, en heel bewust als vijfde, te spreken over de politieke betekenis van de paus. Daar zijn boeken mee gevuld, maar ik kan er niet over zwijgen. De paus staat voor het andere rijk, het rijk van Christus. Het feit alleen al dat er een rijk van Christus is, geeft de politieke betekenis van de kerk aan. De rijken van deze wereld zijn gerelativeerd door het rijk van Christus. Ze blijven bestaan, maar ze zijn niet meer absoluut. Die pil weigeren de meeste leiders van de rijken te slikken, maar er valt niets aan te veranderen. De paus is het primaat van de kerk die voor dat andere rijk staat. Dan moet diezelfde paus natuurlijk niet halverwege ook een vorst gaan worden. Daar hebben we ellende genoeg mee beleefd en dat heeft het pausdom wel de grootste schade berokkent. Toch heft misbruik het gebruik niet op. In de kerk staan de ambten naar buiten gericht, heeft ooit van Ruler gezegd. Daarbij dacht hij vooral (daar komt hij nog een keer) aan de ouderling. Rome kan daarbij aan de paus denken. Die kan dus, ik noemde het al eerder, juist daardoor ook martelaar worden. Ik zeg erbij dat ik niet hoop dat de pausen van de toekomst zich al te zeer politiek gaan gedragen. Niet bij elke brandhaard in de wereld met verklaringen komen s.v.p. Daar zijn anderen voor. De kerk moet zich niet overal over uit willen spreken. Dat lijkt geweldig maar dat zal de kerk geen goed doen. En trouwens, de wereld ook niet. De kerk staat voor het andere rijk. Dat is het Rijk dat volgens Augustinus gebaseerd is op de liefde, de caritas. En toch, die politieke betekenis is belangrijk. Dat iemand dat vertegenwoordigt. Dat de kerk een verhouding heeft met de bisschop van Rome kan betekenen dat het over-nationale een grens gesteld is. Maar ook de over-economisering. We zijn niet van de staat. We zijn niet van de markt. We zijn van Christus. We luisteren naar zijn stem. We verwachten zijn Rijk. Ja, ook dat laatste, dat zou ik er graag nog nadrukkelijk bij willen zeggen. We verwachten de Heer. Een paus is een vederlicht figuur. Hij geeft stem aan de stem van de bruid die zegt: Maranatha. Als je 2000 jaar historie achter je hebt, zou je dat bijna vergeten. Het charisma van bepaalde protestantse groepen kan helpen deze stem te horen. Er wordt nu al gespeculeerd over de opvolger van Franciscus. Wie weet is hij de laatste. Ja, dat is ook politiek: de toekomst is aan de Heer en zijn rijk is aanstaande. Wat een verademing. We zitten niet voor eeuwig met koning keizer admiraal opgescheept. Ook niet met de paus trouwens. Die heeft zijn tiara al afgelegd, en dat is een goede opmaat tot de totale ontmanteling. Daar komt dan het witte kleed van de opstanding voor in de plaats.  

Arjan Plaisier